Geschreven door Tom Meijer voor in het clubblad van de Kring van draaiorgelvrienden 'Het Pierement'
Geschreven in Augustus 2015

‘Mortierorgel de Scala’

Dit is niet het eerste artikel dat ik over de Scala schrijf. In 1984, toen het orgel net gereed was gemaakt door Dries Neleman, maakte ik al een kort verhaal, bedoeld voor publicatie in Het Pierement. Maar Neleman, wispelturig als hij kon zijn, had uiteindelijk bezwaar tegen plaatsing. Het artikel verdween in een la. Nooit had ik gedacht dat ik de tekst ooit weer zou gebruiken. Maar nu het orgel na ruim dertig jaar weer op straat is, volgt hier alsnog het verhaal over de Scala, gecorrigeerd en aangevuld.

Dit Mortierorgel moet in de jaren vóór de Eerste Wereldoorlog zijn gebouwd. Het was een van de kleinere typen dansorgels die Mortier in de jaren tot 1914 bouwde, met ca. 72 toetsen en acht bassen. Het is vergelijkbaar met o.a. de latere Oranjestad en de 72-toets Mortier die in de jaren negentig via het Utrechtse museum naar Japan is verkocht.

Het serienummer 982 dat in de orgelkast geslagen is, werd vrijwel zeker door Dries Neleman aangebracht. De cijfers zijn niet gelakt, terwijl bij Mortier de lak werd aangebracht na het inslaan van de cijfers. Bovendien werden Mortierorgels met de serienummers 980 en verder geleverd rond 1924 en hebben 92 tot 101 toetsen. De huidige Scala is veel ouder.

Over de geschiedenis van de Mortier als dansorgel is niets bekend. Rond 1948 werd het aangekocht door Jan Gillet uit Rotterdam, die het – nog als compleet dansorgel – aantrof in Ossendrecht. Bekend is dat Jan Gillet een groot liefhebber was van de 72-toets Decap orgels. Samen met Neleman ging Gillet in die jaren vaak dancings in België af, om te vragen of er nog oude 72-toets boeken te koop waren. Op deze gamma verbouwde hij enkele voormalige dansorgels tot straatorgel, zoals de ‘Linnekast’ (een 68-toets Arburo, thans het Abrahamorgel) en deze Mortier. Bij deze operatie konden de 8 bassen en de 16 tegenzang behouden blijven, maar de accompagnementen gingen van 10 naar 9 tonen en de zang werd ingekort van 22 naar 16 tonen.

Het verbouwde Mortierorgel, voorzien van een accordeon, zichtbaar drumstel en een fantasiefront, ging eerst in Leiden spelen, waar het de naam Sleutelstad *zie foto’s beneden op deze pagina* kreeg. Een van de eigenaren was Jan van Putten

Ergens in de jaren zestig kwam het orgel in bezit van Piet de Bruin in Rotterdam. Weer later werd Bram Beijersbergen eigenaar. Hij ruilde de Sleutelstad in november 1976 met Neleman voor de Mercurius. Neleman zette het orgel een tijdje in opslag, het front ging naar Piet Heesbeen in Heerlen.

Nadat Neleman rond 1983 de 70-toets Decap van Henk van Leeuwen speelklaar had gemaakt, begon hij aan de Sleutelstad. Hij besloot het orgel te behouden als straatorgel, maar verder zoveel mogelijk in de oude staat terug te brengen. Zoals bekend had Neleman de nodige originele Mortieronderdelen in voorraad. De bakken voor de zang, die Gillet had afgezaagd van 22 naar 16, werden vervangen door passende blokken. De dispositie werd aangevuld en uitgebreid met origineel Mortier pijpwerk, zoals de vioolpartijen en een piston. Ook kwam er een bourdon op zang. Als bijzonderheid werden op tegenzang de flûte 8’ en de metallofoon van de derde zang uit het 121-toets Decap orgel de Atlantic toegevoegd, waarmee de gamma 73 toetsen telde (de metallofoon is intussen verdwenen).

Omdat Neleman nog een groot aantal boeken van de Grote Radio had, werd het orgel op deze gamma (72-toets Carl Frei) gelegd. De lage drie tonen van de tegenzang zette hij op toetsen die op de Radio voor slagwerk werden gebruikt. Met het nodige plakwerk konden de boeken dan spelen, hoewel het repertoire al snel werd uitgebreid met veel nieuwe en swingende (dans) muziek. Met gebruikmaking van originele Mortier frontdelen stelde Neleman een fraai front samen voor het orgel, dat de nieuwe naam Scala kreeg.

Destijds vertelde Dries Neleman mij, dat hij met de restauratie van dit orgel ‘een eerbewijs heeft willen leveren aan de firma Mortier en het vele vakwerk dat hier vroeger is geleverd’. Ik eindige mijn verhaal in 1984 ‘te hopen dat het geringe aantal Mortierorgels dat nog in Nederland over is, ook daadwerkelijk behouden zal blijven’.

Dat feest ging echter niet door. Na enige tijd werd de Scala verkocht aan Claes Friberg in Denemarken, die het orgel in zijn museum in Kopenhagen opstelde. Na het overlijden van Friberg werd de Scala een aantal jaren geleden via zijn zoon verkocht aan Wies Schwachten. Via via kwam het terecht bij Dannie DeBie in België en uiteindelijk bij de firma Krul in Leiden.

Sinds begin juni van dit jaar is de Scala eigendom van Robin Hendriks. Hij zag het orgel voor het eerst live op de KDV contactdag, 31 mei in het Openluchtmuseum te Arnhem. ‘Het orgel kende ik vóór Arnhem alleen van filmpjes en bandjes, maar ik had het nog nooit in het echt gezien’, vertelt Robin. ‘In Arnhem ben ik er rechtstreeks heen gelopen en vond het prachtig. Ik heb daar met Fabian gesproken, omdat ik op zoek was naar een uniek en bijzonder orgel, waar ik na een dag draaien nog een boekje op aanzet als ik hem in de stalling heb gezet. Ik vind unieke orgels erg mooi, en volgens mij is er zoals de Scala geen tweede.’

In de eerste week van juni was de koop snel rond en trots ging Robin met zijn aanwinst naar huis. In de maand juli speelde hij met de Scala op enkele evenementen, zoals op de Stoomtreindagen van de Zuid-Limburgse Stoomtrein Maatschappij in Simpelveld. Op 9 augustus was de Scala met veel succes gastorgel in het Haarlemse Orgelmuseum.

Vanaf 1 augustus 2015 heeft Robin vergunning in Apeldoorn, waar na het overlijden van Peter Hurenkamp al vijf jaar geen draaiorgel meer heeft gelopen. Bij de exploitatie van de Scala op zaterdag gaat Frans Pieter Meilink of Thijs Haenen met hem mee. ‘Ik wil gewoon zoveel mogelijk met het orgel spelen, het goed onderhouden en vooral een uniek en groot boekenbestand erbij leggen! Mijn bedoeling is dat zoveel mogelijk mensen weer genieten van dit orgel. In Apeldoorn lukt het aardig, we worden onwijs warm ontvangen met de Scala.’

Huidige dispositie van de Scala

22 zang (g 1 – chrom. – f 3): viool piano, viool forte, bourdon, piston, tremolo.

16 tegenzang (e 1 – chrom. – g 2): cello, bariton, flûte 8, tremolo.

11 accompagnement (g a – chrom. – f# 1): 1 x gedekt + 2 x open.

8 bassen (G A A# B C D E F): 1 x open + 2 x gedekt. Trombones in forte.

Slagwerk: grote trom, bekken, kleine trom, wood-block.

Diverse foto’s uit het archief van de  Kring van draaiorgelvrienden

Scala, toen nog als Sleutelstad in leiden in 1967 : Door Dries Neleman verbouwd en als Mortier in 1986:

Scala bij de heer Swagten in Tilburg 14 juli 2004:

Scala bij z’n huidige eigenaar:  sinds juni 2015

Een van de hoogtepunten, Optreden met Bassie en Adriaan in 2017: